جایگاه بررسی های لغوی در فهم متون دینی
جایگاه بررسی های لغوی در فهم متون دینی
در مراجعه به متون دینی و برداشت از آنها امور مختلفی باید ملاحظه شود تا در برداشت از یک متن دچار خطا و لغزش نشویم . امور یاد شده که در حکم مقدمه برای فهم گزاره های دینی هستند به مرور در قالب دانش های گوناگون پا به عرصه دانش های دینی گذاشته اند . از این رو هر آنکه خواهان فهم متون دینی است باید بدین دانشها آگاه باشد همچون لغت شناسی , ادبیات عرب , آگاهی از شان نزول آیه یا شان صدور حدیث , منطق و ... .
در بیان ضرورت این مسئله یادآور می شویم که مسلمانان در سده های نخستین هجری _که به عصر نزول قرآن و مردم آن دوران نزدیک بودند _ حتی در برداشت از معنای الفاظ دچار خطا می شدند و گاه برداشت های نادرست آنها به عنوان معارف دینی به نسلهای بعد انتقال می یافت . نمونه های زیادی از این دست در منابع گزارش شده است که ما در این جا به یک نمونه بسنده می کنیم . نمونه ای که ما می خواهیم بیاوریم مصداق روشنی از این نوع لغزش هاست که در کتاب «معانی الاخبار[1]» شیخ صدوق (ره) انعکاس یافته است . این متن گزارشی است از یک پرسش و پاسخ در محضر امام باقر علیه السلام . در آن دوران در باره معنای « ید » [2]در آیاتی که به خداوند نسبت داده شده اختلاف نظر بود برخی به دلیل آنکه خدا را جسم نمی دانستند انتساب ید به او را درست نمی دانستند و گروهی با توجه به این که خود قرآن چنین انتسابی را به خدا داده آن را پذیرفتنی می دانستند و گروهی نیز دچار حیرت و سرگردانی در این زمینه بودند . این موضوع محمد بن مسلم یکی از اصحاب امام باقر علیه السلام را بر آن داشت تا از آن امام همام در باره معنای کلمه « ید » در آیه « یا ابلیس ما منعک ان تسجد لما خلقت بیدى [3]» بپرسد . خداوند در این آیه در صدد مذمت ابلیس به خاطر سجده نکردن به آدم است لذا او را مورد خطاب قرار داده و به او می گوید چرا در برابر مخلوقی که به دست قدرتم آن را آفریدم سجده نکردی . محمد بن مسلم می خواهد بداند اگر خداوند دست ندارد پس چرا خود قرآن چنین تعبیری را به کار برده است و منظور از دست چیست ؟ امام در پاسخ فرمودند : «ید» در کلام عرب به معنای قوت و نعمت است چنانکه به همین معنا در آیات دیگر نیز آمده است مثل آیه « واذکر عبدنا داود ذا الاید[4]» که در آن «ید» به معنای قوت است یعنی داود علیه السلام نیروها و قوای گوناگون داشت ومثل آیه « والسماء بنیناها باید[5]» که باز «ید» به معنای قوت است یعنی در بنای آسمان از قوای گوناگون استفاده کردیم و مثل آیه «وایدهم بروح منه[6]» که فعل ایّد (فعل برگرفته از کلمه ید ) در آن به کار رفته باز به معنای قوت است یعنی خداوند آنان را به وسیله روحی از جانب خودش تقویت کرد . امام باقر (ع) در ادامه به کاربرد «ید» در این معانی دیگر در عرف مردم نیز استناد می کند و می فرماید : همچنان که در زبان عموم مردم گفته می شود «لفلان عندى ایادى کثیرة» یعنی فلانی در نظر من دارای نیکویی ها و فضیلتهاست . یا تعبیر «وله عندی ید بیضاء » که « ید » در آن به معنای «نعمت » است .
گفتنی است خطای برداشت در موارد یادشده باعث پدید آمدن گروه های منحرفی مثل مجسمه شد که خداوند را در حد جسم تنزل می دهند برخی نیز با این که جسمیت نسبت به خدا را شایسته نمی دانند دچار سردرگمی شده و می گویند در این موارد توقف می کنیم و چنان که در قرآن آمده مثلا دست داشتن او را قبول می کنیم ولی کیفیت آن را نمی دانیم . بنابر این فهم نادرست مسلمانان سده های نخست از الفاظ متون دینی انحراف در باورهای اساسی گروهی از مسلمانان در سده های بعد را در پی داشت .
متن حدیث
معانی الأخبار : حدثنا علی بن أحمد بن محمد - رحمه الله - قال : حدثنا محمد بن أبی عبد الله الکوفی قال حدثنا محمد بن إسماعیل ، قال : حدثنا الحسین بن الحسن ، قال : حدثنا بکر ، عن أبی عبد الله البرقی ، عن عبد الله بن یحیى ، عن أبی أیوب الخزاز ، عن محمد بن مسلم ، قال :
سألت أبا جعفر علیه السلام فقلت : قوله عزوجل : " یا إبلیس ما منعک أن تسجد لما خلقت بیدی " فقال : الید فی کلام العرب القوة والنعمة ، قال : واذکر عبدنا داود ذا الاید " و قال : " والسماء بنیناها بأید " أی بقوة ، وقال : " وأیدهم بروح منه " أی قواهم ، ویقال : " لفلان عندی ید بیضاء " أی نعمة .
آدرس :
معانی الأخبار , شیخ صدوق ص 15 ح 8 .
التوحید , شیخ صدوق ص 153 ح 1 باب 13 .
بحارالانوار : ج 4 ص 4 ح 5 .
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . در این کتاب بسیار ارزشمند احادیثی گرد آوری شده که معصومان علیه السلام در آنها پرده از « لغزشهای دیگران در فهم آیات و روایات » برداشته اند .
[2] . معنای کلمه ید درفارسی به معنای «دست » است .
[3] . ص : 75 .
[4] . ص : 17 .
[5] . ذاریات : 47 .
[6] . مجادله :22 .